یکم.
صد هزاران فصل داند از علوم
جانِ خود را می‌نَدانَد آن ظَلوم!
دانَد او خاصیتِ هر جوهری
در بیانِ جوهرِ خود چون خَری!
که: همی‌دانم یَجوز و لایَجوز
خود ندانی تو یَجوزی یا عَجوز!
قیمتِ هر کالِه می‌دانی که چیست
قیمتِ خود را ندانی احمقی ست!
جانِ جمله علمها، اینست این:
که بدانی، من کی ام در یومِ دین؟
ای خُنُک آن را که ذاتِ خود شناخت
اندر اَمنِ سرمدی، قصری بساخت
" مثنوی معنوی"
در انسان شناسیِ عرفانی، خودشناسی مهمترین کار در این عالم است. چون کارِ خودشناسی به صلح و آشتی رساندنِ انسان با کلّیتِ زندگی و ایجادِ کیفیتِ وحدت و یگانگی با روحِ سرمدی(خدا/عشق/عَدَم[۲])در اوست. به تعبیرِ دیگر، خودشناسی طریقِ عشق آموزی است. و در این عالم، تنها طریقِ عشق، جاودانه است و به بقا و جاودانگیِ حقیقی می انجامد. و بنابراین به آن توصیه می شود.
عشقِ آن زنده گزین کو باقی است
کز شراب جان فزایت ساقی است
عشقِ زنده در روان و در بصر
هر دمی باشد ز غنچه تازه‌تر
" مثنوی معنوی"
دوم.
از ملوکِ خاک، جز ، بانگِ دُهُل
تو نخواهی یافت، ای پیکِ سُبُل!
ای تو در پیکار، خود را باخته!
دیگران را تو زِ خود نشناخته
تو به هر صورت که آیی بیستی
که: منم این، والله آن تو نیستی!
"مثنوی معنوی"
طُرفه اینکه، انسانها در این عالم - در فراز و نشیب زندگی - هریک از طریق مشغولیت و ترجیحی( علم ، هنر، مسافرت، مهاجرت، ماجراجویی، لذت گرایی، رابطه و ... ) همزمان با کسبِ مطلوبها و اعتباریاتِ اجتماعی و کرسیهای قدرت، موفقیت، ثروت، رفاه، شهرت، محبوبیت و ... در ژرفترین لایه های وجودیِ خود، در پیِ جاودانگی و امید به بقا و امنیت و تثبیتِ نام و نشان و هستیِ خود اند.
غافل از اینکه، انسان اگر در کارزارِ زندگی، به همه ی این مطلوبها و ارزشهای اعتباری(ملوکِ خاک) برسد و به آن ملک و ملکوت و موطنِ اصلی( عشق ) نرسد، گویی چیزی گمشده دارد. و اگر "خود" گوشِ شنوایی برای شنیدن باقی گذاشته باشد، در می یابد، به غلط بانگِ دُهُل را آوازِ حقیقت پنداشته است.
بهمین دلیل، تا نیاز و گرسنگی اش از مطلوب و اعتباری فرو می نشیند - که زود هم فرو می نشیند - نیازی دیگر( بمنظورِ تأثیر بر ذهنِ دیگران و تثبیتِ امنیت و هستیِ خود ) سر بر می آورد تا دوباره بقا و هستیِ تصویریِ "خود" را درجایی دیگر بجوید و به خیالِ خود به امنیتِ پوشالی اش( بقا در ذهنِ دیگران) ادامه دهد
سوم.
ویسه و معشوقِ تو، همذاتِ توست
وین بُرونی ها، همه آفاتِ توست
یک زمان تنها بمانی تو زِ خلق
در غم و اندیشه مانی تا به حلق
" مثنوی معنوی"
بدلیل اینکه، این شیوه ی ارضای میل به بقا و امنیت از "فکر، تصویر" و هستیِ خیالی، تغذیه می کند و کاذب و برون ریشه است. قادر به تأمین غذای اصلیِ درون نبوده و انسان همیشه احساسِ خلأ و تنهایی و سردرگمی و پریشانی می کند و ناگزیر، مانندِ معتادان(جهتِ تخدیرِ نگرانی و اضطرابِ خود از نیستی) به دُز(dose)های بالاترِ آن مطلوبها و اعتباریات - و تصاویرِ خیالیِ متعلق به آنها - پناه می برد. و از آنجا که این دورِ باطل و رنج زا، پایانی ندارد، سرانجام به افسردگی و پوچی و بی معناییِ زندگی و رنجهای روحی و روانیِ بیشتر می انجامد.
چهارم.
عشق از اول سرکش و خونی بُوَد
تا گریزد آنکِ بیرونی بُوَد
"مثنوی معنوی"
بنابه آنچه گفته شد، در انسان شناسیِ عرفانی، جاودانگی و بقا و امنیتِ حقیقی تنها از طریقِ خودشناسی حاصل می شود.
امّا، خودشناسیِ عرفانی در نگاهِ اول، صعب ترین و با بیانِ سمبلیک، خونین ترین راه است. چون به یک قربانیِ فربه و زَفت نیاز دارد.
چون بر آن است که بنیادِ خود ( همه ی تصاویر و صفات و دانستگیِ ذهنی) را در وجودِ روانی انسان ریشه کن کند.
تا او بتواند به بیانِ تمثیلی مولانا از انسان- در مثنوی معنوی - گیر و گره از نیِ وجود بگشاید و همنشینِ لب و آوازِ حقیقت گردد و جدایی اش را از "جریان زندگی" و "نبض حیات" پایان بخشد.
تا گره با نی بُوَد دَمساز نیست
همنشینِ آن لب و آواز نیست
به تعبیر دیگر، صداهای بیرون را خاموش کند(به وابستگیها و شرطی شدگیها پایان دهد) و یک انقلاب و تحولِ بنیادین را پی افکَنَد. شرطِ امانت بجا آورد و شورِ حیات از دست رفته را دوباره در درون به وصل و تجربه بنشیند.
فروپاشیِ هستیِ روانی و گیر و گره های وجودی ( وابستگی به تصاویر وصفات و دانستگیهای ذهنی) انسانِ اهلِ عمل و جدّی می خواهد. وجودِ یک دله و تنها و ساکت و خالی می خواهد، نه صد دِله و دَله و پُرآواز و اَخبار.
وجودی که مستعدِ خاموشی و سکوت باشد تا آوای حقیقی و جاودانهٔ "عَدَم" را بشنود.
عشق چون وافی است وافی می‌خرد
در حریفِ بی‌وفا می‌ننگرد
"مثنوی معنوی"
به همین دلیل سالکانِ این مسیرِ صعب و سرکش و در نگاهِ اول هولناک(خون آلود از خود و هستی)اندک اند. و انسانها علَی العموم، به همان روشهای راحت طلبانه، حسابگرانه و هستی جویانهٔ موردِ اِجماع - که از عقلِ جزوی بر می خیزد - تن می دهند.
و به تعبیرِ (انسان شناسانه ی) قرآنِ حکیم:
شرطِ امانت بجا نمی آورند و "ظَلومی" و "جَهولی" پیشه می کنند.(احزاب،۷۲)
چون، با عقلِ جزویِ حسابگر و محدودنگر و پُرگره و منقطع از آوازِ حقیقت به امورِ عالم می نگرند.(همزه، ۳و۲)
پنجم.
اهلِ نظر، دو عالم، در یک نظر ببازند
عشق است و داوِ اوّل، بر نقدِ جان توان زد
"حافظ"
بنابراین، در این سلوکِ معنوی، بر سالکِ طریق، فرض است که:
اولا" :
در بازیِ عشق - از همان اول - چشم برهمه چیز ببندد و دل به دریا بزند[۳] و بُریدن از همه چیز و همه کس را در عینِ رابطهٔ واقعی و سالم( غیر وابسته و تصویری ) سرلوحهٔ زندگی خود قرار دهد. بر بی محتواییِ هستیِ توهّمی وتصاویر خیالی- که بر پایه ی دست آوردهای بیرونی بناشده - آگاهی یابد و با تمرین و مراقبه، بر این نیازها "بمیرد" و در چشمه سار صَمَدیت(بی نیازی) تن از تعلقات بشوید و سبکبار شود.
ثانیا" :
در اتّحاد با جانِ جهان، خود را در این عالم، تنهای تنهایان بدانَد و بدونِ هرگونه تلاشی برای تثبیت و تحمیلِ نام و نشان و اثربخشی و بقا و امنیت و "هستیِ خود" ، در سایه سارِ اَحَدیت(یگانگی) امن و آسوده و رها بیارامد.
به این ترتیب، با دعوت از این دو کیفیتِ فطری - وجودی[۴]( یگانگی، بی نیازی) به حیطهؑ آگاهی و با تمرینِ نخواستن و احتما و پذیرشِ "آنچه هست" تعلق و تمایل به تصاویرِ ارزشی - اعتباریِ برون ریشه و خود محورانه را "نفی" کند و چرخهٔ خودباختگی و اَحوَلیّت و رنج و شکنجِ ذهن را پایان بخشد. و کیفیتِ وحدت، عشق، بی نیازی و تسلیم( زندگی بر اساس فطرت) را تجربه کند.
ششم.
هرگز نمیرد، آنکه دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریده ی عالم، دوامِ ما
"حافظ"
به نظر می رسد، این روایتِ عرفانی از سرشت و سرنوشتِ زندگیِ انسانی، معنا و مبنای اصلیِ توحید[۵] و یگانگی و تجربهٔ دینی - ایمانیِ موردِ دعوت پیامبران توحیدی(دعوت به زندگیِ فطری[۶]) و طریقِ جاودانگی و معنا بخشی به زندگی است.
طریقی عاشقانه که بقای معنوی اش را به "هیچ چیز" و "هیچ کس" نیازمند نیست و تنها پذیرش و تسلیم به واقعیتِ جهان پیرامونی و مشاهدهٔ بی قضاوت جریان زندگی (آنچه هست) را می طلبد. بدیهی است، دایره ی چنین عشقی، همه ی دیگران را نیز در بر می گیرد. چراکه با کلیتِ زندگی بر سرِ صلح و صفا و مهر و آشتی ست.
زمینهٔ چنین کیفیتی از "بودن" تنها با خودشناسی ممکن می شود.
هر آن کسی که در این حلقه، نیست زنده به عشق
بر او نمرده به فتوای من نماز کنید
"حافظ"
پ.ن:
۱) : این نوشته با اشاره به پاره ای از ابیات و آیاتِ انسان شناسانهٔ مثنوی، قرآن و دیوان حافظ انشا شده است. به نظرم در رجوع به متون الهامی، آنچه بیش از هرچیز محتاجیم، نگاه انسان شناسانه - هستی شناسانه ی این آثار است.
۲) : در اینجا، مفاهیمِ: روحِ سرمدی، جانِ جهان، خدا، وحدت، عدم، حقیقت، عشق، یگانگی - بی نیازی، آنچه هست، سکوت و فطرت - با تسامح - تعابیر مختلفی برای یک معنایند.
۳) : علت استمرار خود/هویت فکری رابطه ی "کژدار و مریز"ی است که با آن داریم. دل کندنِ یکبارگی از عادات، تصاویر، داشته ها و ارزشهای اعتباری برای ذهن ترس آور است. به همین دلیل هویت فکری به حیات خود ادامه می دهد. کندن از هویت فکری، دلِ(=ذهن) یک دله می خواهد، نه ذهنی که هزار آرزو و تمنا و خواسته و اندیشه در خود می پرورد.
۴) : به نظرم آنچه در ادبیاتِ دینی، با عنوان اسماء خداوند(نظیر: احد، صمد و ...) آمده است. کیفیاتی فطری - وجودی اند که انسان می تواند با تمرین و مراقبه آنها را در خود متجلی کند. به تعبیر دیگر، آنچه با مراقبه محقق می شود جاری شدنِ همین کیفیات در روان و در بَصَر است.
۵) : این معنا از توحید و یگانگی در " مقالات شمس تبریزی " چنین آمده است:
« از عالَمِ توحید، تو را چه؟
از آنکه او واحد است، تو را چه؟
چون:
تو در عالَم تفرقه اي؛
صد هزاران ذره، هر ذره در عالمي پراکنده، پژمرده، فرو فسرده.
تو شش هزار بيشي، تو يکتا شو، وگرنه از يکیِ او، تو را چه؟ »
۶) : فطرت بمعنای سرشت/ ذات/ نهاد/طبیعت است. بنابراین، از منظر عرفانی، زندگیِ فطری، یعنی: زندگی براساسِ آنچه در ذات، نهاد، طبیعت و سرشتِ انسان، به ودیعت نهاده شده، نه بر اساس باورها و عقاید بیرونی و القائی( ارزشها و اخلاق اجتماعی، عرف، عادات، سنتها و ... ) که بر هم زنندهٔ یکپارچگیِ ذاتی و نظمِ درونی و یونیکِ(unique) اوست. بر این اساس، پیامبران خواهان بازگشتِ انسان به سرچشمهٔ اصلی زندگی و شکوفندگی و نظمِ اولیهٔ آفرینشِ اویند. و خود را تنها یادآوری کنندگان - نه یاددهندگان - این نوعِ زندگی به انسانهای اسیرِ نسیان و خودباختگی می دانند.
(فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَكِّرٌ. غاشیه،۲۱)
«پس [مردم را به حقایق پیرامونشان] یادآوری کن که تو فقط یادآوری کننده هستی.»
(لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ. غاشیه، ۲۲)
« تو [به غیر از یادآوری کردن] سیطره ای بر آنها نداری. »
ِبه رغمِ برخی متولیانِ دینی(دین سیاسی شده) که خود را - بناحق - اخلافِ ایشان و قَیِّم و فرمانروای مردمان می پندارند و با اجبار و ارعاب و سرکوب - به وعدهٔ بهشت خیالی - جهنم واقعی را بر آنها تحمیل می کنند.
رضا.ع
